Niemiecki obóz jeniecki z I Wojny Światowej w Pasłęku
Zebrał Wiesław Zenon Śliwka
GRUPA Zabytkowy Pasłęk
Kriegsgefangenenstammlager* Pr. Holland *.
5 grudnia 1916 roku lokalna toruńska gazeta
,,Thorner Zeitung”*, informuje o tym, że w Preussisch
Holland (Pasłęk) wybudowano a poświęcono w dniu
Wszystkich Świętych pomnik upamiętniający zmarłych
rosyjskich jeńców wojennych z pobliskiego obozu.
W uroczystości wziął udział korpus oficerski obozu, rosyjski duchowny sprawujący duchową posługę pośród jeńców, katolicki proboszcz Austen i superintendent Graf, któremu powierzono duchową posługę wśród jeńców ewangelickich.
Wartę przed pomnikiem zaciągnęli jeńcy i rosyjski personel sanitarny.
Przy małym ołtarzu ozdobionym rosyjskim krzyżem prawosławny duchowny odmówił modlitwy a utworzony z jeńców chór wykonał liturgiczne śpiewy. Następnie duchowny wygłosił mowę po rosyjsku. Po nim proboszcz Austen wygłosił mowę po niemiecku. Superintendent Graf wskazał na znaczenie pomnika .
Wydarzenie ilustruje wydana z tej okazji widokówka przedstawiająca uczestników uroczystości oraz fragment poświeconego pomnika.
Przypomniał o tym na swoim blogu Pan Szymon Spandowski w artykule z dnia 23.12.2013 pt. ,,Kriegerdenkmal,, http://szymon-spandowski.blogspot.com/2013/12/kriegerdenkmal.html
Każdy kto po raz pierwszy czyta taką informacje może zadać pytanie – JAKIEGO OBOZU ?
99/100 zapytanych przeze mnie mieszkańców Pasłęka nigdy NIC nie słyszało o niemieckim obozie jenieckim w Pasłęku ( Pr.Holland) .
O cmentarzu niemieckim tak ale i tutaj większość wskazywała na zlikwidowany cmentarz ewangelicki przy ulicy Westerplatte .
Na cmentarzu na polach koło Sakówka* byłem po raz pierwszy w roku 1972 . Była to wizyta nieplanowana bo taka tez była moja i moich szkolnych kolegów ucieczka ze szkolnej akcji wykopkowej w pegeerze .
Jeszcze dzisiaj pamiętam wrażenie jakie wywarło na mnie to miejsce . Ukrycie się przed nauczycielami i palącym słońcem w gąszczu drzew i krzewów to upragniony chłód oraz nieoczekiwany widok tajemniczego pomnika . Zainteresowanie pomnikiem szybko minęło gdy któryś z moich towarzyszy wspomniał ze to niemiecki cmentarz . Niemiecki więc …. .
Powiązanie istnienia cmentarza z określonym faktem historycznym wtedy nie nastąpiło .
W książce ,,Pasłęk – z dziejów miasta i okolic 1297- 1997,, prof. Józef Włodarski pisze ,, Jesienią 1915 roku naprzeciw młyna w Krośnie , na dawnej Górze Straceń* wybudowano duży obóz dla jeńców wojennych .
Obóz ten składał się z 118 baraków z których każdy mógł pomieścić od 100 do 125 osób . Dla strażników pobudowano 14 baraków , a prócz tego 17 lazaretów * , 8 pomieszczeń na kwarantannę
Zaplecze gospodarczo-administracyjne stanowiły baraki przeznaczone na kuchnie , stołówki i biura.
Teren obozu zajmował około 60 ha , koszt jego wybudowania to około 2,5 mln marek a w jednym czasie mogło w nim przebywać do 15000 jeńców .
raz z infrastrukturą to prawie samodzielne małe miasteczko . Od strony ulicy Wojska Polskiego na wysokości dzisiejszego przejazdu kolejowego prowadziła do niego bocznica kolejowa .
Obóz posiadał elektryczność , wodociągi z wieżą ciśnień , kanalizację , pralnie , zakład dezynsekcji i wspomniany wyżej cmentarz .
Prof. Włodarski podaje dalej ,, Komendant był w randze generała , np. gen Reinhard miał do pomocy 20 oficerów i wielu podoficerów – kancelistów . Reinhard był przełożonym także nad innymi obozami .
Od pierwszego dnia obóz stanowił swoistą wieżę Babel . Przebywali w nim jeńcy wielu narodowości z czego najwięcej Rosjan , ale byli też wcieleni do armii rosyjskiej Polacy i Litwini . W Kriegsgefangenen Stammlager Pr. Holland przebywali Francuzi , Belgowie , Włosi , Kanadyjczycy , żołnierze angielscy , Rumuni a później także Algierczycy i Tunezyjczycy .
,,Jeńcy podzieleni byli na 8 roboczych batalionów , które pracowały na rzecz miasta , przy melioracji gruntów ,,.
Współpraca komendantury z władzami miasta była dobra . W uroczystościach miejskich brały udział obozowe delegacje a orkiestra była wykorzystywana do ich uświetnienia .
Niemiecki obóz jeniecki w Pasłęku ( Pr.Holland ) to jeden z kilkuset istniejących w tym okresie na terenie Europy . Przebywali w nim przede wszystkim szeregowi żołnierze z wyjątkiem niewielkiej grupy oficerów . Trafiali tu prosto z pól bitewnych , wzięci do niewoli , ranni zabrani przez towarzyszy a także przenoszeni z innych obozów .
W olsztyńskim oddziale Archiwum Państwowego znajduje się dokument zatytułowany :
,, Kriegergräber in Ostpreussen Kreis Pr.Holland (8),,
POMNIK DENKMAL памятник MONUMENT MONUMENTO PAMINKLAS
W historii ludzkości wojny były , trwają obecnie a po ich zakończeniu albo jeszcze w czasie ich trwania powstania nowe konflikty których rozwiązania strony będą szukały w działaniach zbrojnych .
Polska nazbyt często stanowiła wojenną arenę dla obcych armii ale też Polska i Polacy w obronie własnej państwowości sięgali za oręż wielokrotnie . To wszystko sprawiło że w polskiej ziemi spoczywają żołnierze tak wielu nacji . Tak jak oni , żołnierze polscy , Polacy w armiach innych państw walczyli i ginęli na całym świecie .
Dla wielu z nich powstały i powstają pomniki , tablice , obeliski i inne miejsca pamięci . Czcimy ich czyny i pamięć o nich .
Takim materialnym dowodem pamięci o zmarłych w obozie jenieckim w Pasłęku żołnierzach był monument na cmentarzu .
Wg ks. Kazimierza Cyganka proboszcza i pasłęckiego kronikarza napis na tablicy głosił , że na tym cmentarzu spoczywają rosyjscy jeńcy z obozu Pr. Holland , którzy zmarli w czasie I Wojny Światowej 1914-1918. Po zdewastowaniu pomnika pod koniec lat 80-tych , jedyna ocalała tablica została zabezpieczona przez Pana Janusza Otrębę oraz pracowników podległej mu firmy i przekazana do miejscowej Izby Historycznej przy Bibliotece Miejskiej. Tutaj czeka na lepszy klimat dla sprawy i jak się wydaje pieniądze .
Nasuwa się pytanie co dalej z pomnikiem , cmentarzem i terenem po dawnym obozie . Czy dzisiaj prawie 70 lat po II Wojnie Światowej mając w pamięci jej okropieństwa , jesteśmy gotowi zadbać o mogiły żołnierzy którym przyszło umrzeć na obcej ziemi , w Pasłęku .
W listopadzie 2008 roku grupa wolontariuszy zorganizowanych przez Społeczny Komitet Ochrony i Odbudowy Cmentarzy Wojennych podjęła próbę ,, przywrócenia godności temu miejscu ,, .
W porządkowaniu terenu cmentarza wzięli udział członkowie stowarzyszeń : Związku Młodzieży i Inteligencji oraz Osób Niepełnosprawnych Mniejszości Niemieckiej z siedzibą w Pasłęku ,,Biała Róża,, , Stowarzyszenia Przyjaźni Polsko-Białoruskiej ,,Niemen,, , Warmińsko-Mazurskiego Stowarzyszenia Ekologicznego ,,Eko-ludzie ,, oraz harcerze i osoby niezrzeszone . Prace wykonano nieodpłatnie a środki finansowe pozyskane od darczyńców i w trakcie kwesty na cmentarzach w dniach 1 i 2 listopada wystarczyły na wynajem środków transportu . Na cmentarzu ustawiono grecko-katolicki krzyż .
Na Olsztyńskiej Stronie Rowerowej , Pan Piotr Gapiński tak opisuje obecny stan cmentarza :
,,Stan zachowania zły. Pomnik rozbity (istniał w dobrym stanie do początku lat 90-tych XX wieku), w jego miejscu stoi ustawiony współcześnie, metalowy krzyż prawosławny. Układ mogił całkowicie zatarty.
http://www.rowery.olsztyn.pl/wiki/miejsca/1914/warminsko-mazurskie/paslek
Jak podawał port-el.pl ,, 16 października 2009 Związek Młodzieży i Inteligencji oraz Osób Niepełnosprawnych Mniejszości Niemieckiej na Warmii i Mazurach z siedzibą w Pasłęku „Biała Róża”, we współpracy ze Stowarzyszeniem Historyczno-Poszukiwawczym „Denar” oraz Stowarzyszeniem „Rozwój i Praca Przyszłością Samorządu”, rozpoczął kolejny etap porządkowania nekropolii – odkrzaczanie. Przedstawiciele Stowarzyszenia „Denar” biorący udział w sprzątaniu – Józef Tomczak, Włodzimierz Ludwikowski, Marek Michałek oraz Robert Szewczyk jako miłośnicy historii nie godzą się, aby miejsce pochówku żołnierzy z I wojny światowej było zaniedbane i deklarują czynny udział w porządkowaniu cmentarza. Dziwią się, że pomimo istnienia Ustawy o grobach i cmentarzach wojennych (z 28 marca 1933 r.) prawo nie uchroniło tego cmentarza przed dewastacją. Są zainteresowani odtworzeniem pierwotnego kształtu nekropolii na podstawie dokumentów historycznych.
http://www.portel.pl/artykul.php3?i=39114
Pozostaje kwestia terenu po obozie . Pamiętamy ze zajmował on obszar około 60 ha i był położony po lewej stronie drogi z Pasłęka w stronę wsi Krosno i dalej do min. Dzierzgonia ,
Dzisiaj znaczna cześć tego terenu jest zajęta pasami drogowymi dawnej E 77 i obecnej S7 , Pozostały obszar to tereny rolne pod uprawami , będące własnością kilku podmiotów gospodarczych . Od strony młyna w Krośnie nie zachowała się droga dojazdowa do cmentarza . Jest to możliwe jedynie od strony miejscowości Pólko lub Sakówko drogami gruntowymi .
Wieloletnie uprawy całkowicie zlikwidowały trwałe pozostałości po obozie a nowoczesne metody hodowli roślin / bez głębokiej orki / pozbawiają poszukiwaczy możliwości zdobycia nowych dowodów istnienia obozu.
Na terenie dawnego obozu jenieckiego, przy drodze wojewódzkiej 527 lub trasie S7 do chwili obecnej nie ma żadnych tablic informacyjnych o tym historycznym miejscu.
Niemożliwe wydaje się także trwałe odtworzenie w terenie granic dawnego obozu tak by na miejscu móc zweryfikować jego ogrom .
Pasłęk po wielu latach odzyskuje swój zabytkowy charakter. Wysiłki władz miasta skierowane na rewitalizację Starówki oraz udział indywidualnych inwestorów w odbudowie i remontach kamieniczek musza być wsparte innymi działaniami które spowodują napływ turystów. W tym celu , jest stale rozbudowywana infrastruktura Miejskiego Ośrodka Sportu i Rekreacji, powstało pole golfowe Sand Valley i wiele prywatnych inwestycji poszerzających bazę noclegowa i wypoczynkową .
Pomimo wielu niezaprzeczalnych walorów Pasłęka, teren po dawnym obozie wraz z nieopodal położonym cmentarzem jenieckim może się stać kolejną nie wykorzystaną – tak jak temat, Bursztynowej Komnaty – szansą na promocję miasta, pokazanie dbałości o miejsca pamięci czy komercyjne wykorzystanie kolejnej atrakcji turystycznej .
To przekonanie wyrażali moi rozmówcy w trakcie zbierania materiałów do tego artykułu . O tym czy tak się stanie mogą zdecydować włodarze miasta wsparci zbiorową mądrością i rozwagą miejskich radnych .
Bibliografia
,,Kreis und Stadt Preussisch Holland,,
,,Pasłęk z dziejów miasta i okolic 1297-1997,,
,,Pasłęk –dzieje miasta Wystawa Centrum Kultury Prus Wschodnich,,
,,Kroniki parafialne Ks.Cyganek,, .
,,Gazeta Elbląska,,
Archiwum Janusza Otręby
Zbiory własne
Pasłęk – (dawniej Holąd Pruski, niem. Preußisch Holland, prus. Paistlauks) – miasto w województwie warmińsko-mazurskim, w powiecie elbląskim, siedziba gminy miejsko-wiejskiej Pasłęk.
Kriegsgefangenenstammlager – obóz jeniecki .
Sakówko – osada w Polsce położona w województwie warmińsko-mazurskim, w powiecie elbląskim, w gminie Pasłęk. Wieś jest siedzibą sołectwa Sakówko w którego skład wchodzi również miejscowość Pólko.
Lazaret – dawne określenie szpitala wojskowego, zwłaszcza polowego, który przeznaczony był do opatrywania rannych na polu walki oraz izolacji i leczenia chorych żołnierzy.
Góra Straceń nazywana także Wzgórzem Wisielców – wzniesienie pomiędzy osadą Sakówko a wsią Krosno .
15.07.2014
A jak wygląda na rok 2019 teren dawnego obozu i cmentarz? O tym mówi krótko film poniżej.